شب خيز كه عاشقان به شب راز كنند گرد در بام دوست پرواز كنند
هرجا كه دری بود به شب بسته شود اِلّا در دوست را كه شب باز كنند(1)
تهجد و شب زنده داری و دعا و مناجات در شبها سكّويی است كه انبياء و اولياء و صُلحاء از آنجا تا بینهايت پرواز كردهاند و مقرّبان درگاه ربوبی هر چه دارند، از شب زنده داريها و مناجاتهای شبانه دارند.
اگر پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله به مدال ختم رسالت دست يافت، زمينه اصلی آن را شب نشينيهای غارِ حرا و گريههای شبانه او فراهم میكرد كه:
اربعينها گريه و زاری كند بهر آنكه روح را صافی كند
نيمه شبها با خدايش راز كرد خود رها از دست نفس و آز كرد
هر كس میخواهد رهرو راستين رسول حق باشد و او را در زندگی اسوه خويش بداند كه «لَكُمْ فی رَسُولِ اللَّهِ اُسْوْةٌ حَسَنَةٌ»؛(2) «برای شما در [روش] رسول خداصلی الله عليه وآله سرمشق نيكويی است.» لازم است تهجد و شب زنده داری را در زندگی خويش روش و منش خود قرار دهد و با آن خو بگيرد. امام صادق عليه السلام فرمود: «عَلَيْكُمْ بِصَلاةِ اللَّيْلِ فَاِنَّها سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ؛(3) بر شما باد به نماز شب؛ زيرا نماز شب سنّت پيامبر شماست.»
تاكِ خويش از گريههای نيمه شب سيرآب دار كز درون او شعاع آفتاب آيد برون
ذرهّای بیمايهای ترسم كه ناپيدا شوی پختهتر كن خويش را تا آفتاب آيد برون
درگذر از خاك و خود را پيكر خاكی مگير چاك اگر در سينه ريزي، ماهتاب آيد برون
گر به روی تو حريم خويش را در بسته اند سر به سنگ آستان زن، لعل ناب آيد برون(4)
آنچه پيش رو داريد. نگاهی است گذرا به سيره پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله در شب زنده داری و مناجات و دعا.
قرآن و توصيه به نماز شب
قرآن كريم در دو بخش نماز شب را مورد سفارش قرار داده است:
بخشی از آيات، مخصوص شخص پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله است كه خداوند نماز شب را بر آن حضرت در همان اوائل بعثت واجب فرموده و آثار ويژه آن را برای حضرت بيان كرده است، مانند: 1. «يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ * قُمِ اللَّيْلَ إِلاَّ قَلِيلاً * نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلاً * أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلاً»؛(5) «ای جامه به خود پيچيده! شب را جز كمي، به پاخيز! نيمی از شب را يا كمی از آن كم كن يا بر نصف آن بيفزا و قرآن را با تأمّل بخوان!»
ای مزمّل خيز در آنای ليل بهر راز و ذكر همگام سهيل
نيمه شبها با خدايت راز كن خود رها از دست نفس و آز كن
آن گاه راز لزوم شب بيداری را اين میداند كه بتواند قرآن را تحمل كند و در برابر مشكلات فراوان مقاوم و استوار بار آيد: «إِنَّا سَنُلْقِی عَلَيْكَ قَوْلاً ثَقِيلاً * إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِی أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلاً * إِنَّ لَكَ فِی النَّهارِ سَبْحاً طَوِيلاً»(6)؛ «[چرا كه] ما به زودی سخنی سنگين را برتو القاء میكنيم. مسلماً برنامه [عبادت] شبانه پا برجاتر و با استقامتتر است و تو در روز تلاش مستمر و طولانی خواهی داشت.» سبح (بر وزن مدح) در اصل به معنای حركت و رفت وآمد است و گاه به شنا كردن نيز اطلاق میگردد؛ چرا كه حركات مداومی دارد. گويی جامعه انسانی را به اقيانوس بيكرانی تشبيه میكند كه گروه كثيری در آن در حال غرق شدن میباشند. امواج خروشانش به هر سو حركت میكند. كشتيهای سرگردان در آن پناهگاهی میجويند و پيامبر اسلام صلی الله عليه وآله تنها منجی غريق در اين دريا و قرآن و اهل بيت عليهم السلام كشتی نجات اين اقيانوساند و اين شناگر بزرگ و اين منجی بشريت بايد با عبادات و نماز شبها خود را برای اين مأموريّت و رسالت عظيم روزانه آماده سازد.(7)
2. «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسی أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً»؛(8) «و [پاسی] از شب را [از خواب برخيز] و تهجّد و نماز شب داشته باش! اين يك وظيفه اضافی برای توست تا پروردگارت تو را به مقامی در خور ستايش برانگيزد.»
گر مقام محمودت در دل بود با مناجات و دعا حاصل بود
«مقام محمود» چنان كه از لفظش پيداست، معنی وسيعی دارد كه شامل هر مقامی كه در خور ستايش باشد، میشود؛ ولی مسلّماً اينجا اشاره به مقام ممتاز و فوق العادهای است كه برای پيامبرصلی الله عليه وآله در سايه عبادتهای شبانه و نيايش در دل سحر حاصل شده است. معروف در ميان مفسران اين است كه اين مقام، همان شفاعت كبرای پيامبرصلی الله عليه وآله است.(9)
3. «وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلاً طَوِيلاً»(10) «و در شبانگاه برای او سجده كن و مقدار طولانی از شب او را تسبيح گوی!» و بخش دوم، آياتی است كه فضيلت تهجد و شب زنده داری و نماز شب را برای عموم بيان كرده است كه در اين زمينه نيز به نمونه هايی اشاره میشود:
1. تمجيد از شب زنده داران: در قرآن كريم میخوانيم: «تنها كسانی به آيات ما ايمان میآورند كه هر وقت اين آيات به آنها يادآوری شود، به سجده میافتند و تسبيح و حمد پروردگار شان را به جای میآورند و تكبر نمیكنند: «تَتَجافی جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ مِمَّا رَزَقْناهُمْ يُنْفِقُونَ * فَلا تَعْلَمُ نَفْسٌ ما أُخْفِی لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزاءً بِما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛(11) «پهلوهايشان از بستر [در دل شب] دور میشود [و برپاخاسته رو به درگاه خدا میآورند و] پروردگار خود را با بيم و اميد میخوانند و از آنچه به آنها روزی داده ايم، انفاق میكنند. هيچ كس نمیداند چه پاداشهای مهمّی كه مايه روشنی چشم [برای آنها] است، نهفته [و آماده شده است.] اين جزاء اعمالی است كه انجام میدادند.»
2. صفت پرهيزكاران: «إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِی جَنَّاتٍ وَ عُيُونٍ… كانُوا قَلِيلاً مِنَ اللَّيْلِ ما يَهْجَعُونَ * وَ بِالْأَسْحارِ هُمْ يَسْتَغْفِرُونَ»؛(12) «به يقين پرهيزكاران در باغهای بهشت و در ميان چشمهها قرار دارند… آنها كمی از شب را میخوابيدند و در سحرگاهان استغفار میكردند.»
3. نشانه علم واقعي: «أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّيْلِ ساجِداً وَ قائِماً يَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ يَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ يَسْتَوِی الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ»(13)؛ [آيا چنين كسی با ارزش است] يا كسی كه در ساعات شب به عبادت مشغول است و در حال سجده و قيام از عذاب آخرت میترسد و به رحمت پروردگارش اميدوار است؟ بگو: آيا كسانی كه میدانند با كسانی كه نمیدانند، يكسان اند؟» اينكه قرآن كريم بعد از مطرح ساختن مناجات شبانه، میفرمايد: «آيا كسانی كه عالم هستند با آن كسانی كه عالم نيستند يكسان اند؟» از اين تعبير، روشن میشود كه نماز شب نشانه علم واقعی است.
نماز شب در كلام حضرت ختمی مرتبت صلی الله عليه وآله
الف. سفارش به نماز شب و تهجد
1. پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله در وصيّتش به علی عليه السلام كه هرگز نماز شب را ترك نمیكرد، فرمود: «اُوصيكَ فی نَفْسِكَ بِخِصالٍ فَاحْفَظْها ثُمَّ قالَ اللَّهُمَّ اَعِنْهُ… وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ وَ عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ و عَلَيْكَ بِصَلوةِ اللَّيْلِ؛(14) تو را به اموری سفارش میكنم، همه را حفظ كن! سپس فرمود: خداوندا! او را [بر انجام اين سفارشات] ياری كن! تا آنجا كه فرمود: بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب! بر تو باد به نماز شب!»
2. در جای ديگر فرمود: «خَيْرُكُمْ مَنْ اَطابَ الْكَلامَ وَ اَطْعَمَ الطَّعامَ وَ صَلَّی بِاللَّيْلِ وَالنَّاسُ نِيامٌ؛(15) بهترين شما كسانی هستند كه خوش گفتارند، گرسنگان را سير میكنند و در شب آن هنگام كه مردم در خواب اند؛ نماز میخوانند.»
3. همچنين فرمود: «اَشْرافُ اُمَّتی حَمَلَةُ الْقُرْآنِ وَ اَصْحابُ اللَّيْلِ؛(16) اشراف و بزرگان امّت من حاملان قرآن و شب زنده داران هستند.» و نيز فرمود: «ما زالَ جَبْرَئيلُ يُوصينی بِقِيامِ اللَّيْلِ حَتَّی ظَنَنْتُ اَنَّ خِيارَ اُمَّتی لَنْ يَنامُوا؛(17) آن قدر جبرئيل درباره نماز شب به من سفارش كرد كه گمان بردم نيكان امّت من هرگز نخواهند خوابيد.»
4. و فرمود: «عَلَيْكُمْ بِقِيامِ اللَّيْلِ فَاِنَّهُ دَأْبُ الصَّالِحينَ قَبْلَكُمْ وَ اِنَّ قِيامَ اللَّيْلِ قُرْبَةٌ اِلَی اللَّهِ وَ مَنْهاةٌ عَنِ الاِْثْمِ؛(18) بر شما باد به برپا داشتن نماز شب! به درستی كه نماز شب عادت نيكوكاران قبل از شماست و به راستی كه نماز شب نزديك كننده به خدا و بازدارنده از گناه است.»
ب. پاداش نماز شب
سخنان حضرت در اين بخش بيش از آن است كه در بخشی از يك مقاله بگنجد، اما به عنوان نمونه، به دو روايت اشاره میشود.
1. پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله فرمود: «نماز شب وسيلهای است برای خشنودی خدا و دوستی ملائكه. نماز شب سنّت و روش پيامبران و نور معرفت و ريشه ايمان میباشد. بدن را آرامش میدهد و شيطان را خشمگين میكند. سلاحی است عليه دشمنان و وسيلهای است برای اجابت دعا و قبول شدن اعمال. روزی انسان را توسعه میدهد و شفيع بين ملك الموت و نمازگزار میشود. در عالم قبر تا [روز] قيامت زائر نمازگزار خواهد بود. هنگامی كه قيامت برپا شود، نماز شب بر سرش سايه میافكند، تاجی بر سر و لباسی بر بدنش میباشد و در قيامت نور پيش رويش و حائل بين او و آتش دوزخ خواهد بود. برای مؤمن حجت او نزد خدا و وسيله سنگينی ميزان اعمال و حكم عبور بر صراط و كليد بهشت میباشد؛ زيرا نماز تكبير و حمد و تسبيح و تمجيد و تقديس و تعظيم و قرائت و دعا… است.»(19)
2. همچنين آن حضرت فرمودند: «يا عَلِی ثَلاثُ فَرِحاتٍ لِلْمُؤْمِنِ لُقَی الاِْخْوانِ وَالاِْفْطارُ مِنَ الصِّيامِ وَالتَّهَجُّدُ مِنْ آخِرِ اللَّيْلِ؛(20)ای علي! سه چيز مايه انبساط خاطر و خوشحالی مؤمن است: ديدار دوستان، افطار كردن از روزه، و عبادت و شب زنده داری در پايان شب.»
تهجد و نماز شب در سيره پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله
الف. قبل از بعثت
چون محيط مكّه كفر اندود بود هم درون كعبه شرك آلود بود مصطفی بيرون شدی از آن مكان رو سوی غارِ حرا در آن زمان بهر آن كه روح را صافی كند اربعينها گريه و زاری كند
غار «حِرا» نقطه عبادتگاه «امين قريش» بود. او شبها و روزهای پيش از بعثت و رسالت را در آنجا سپری میكرد و اين نقطه دور از غوغای زمان و زمانه را به عنوان عبادتگاه خويش انتخاب كرده بود. تمام ماه رمضانها را در اين نقطه میگذراند و در غير اين ماه نيز ايّامی را در آنجا سپری میكرد و حتی همسر عزيزش میدانست هر گاه حضرت به خانه نيايد، به طور قطع در غار «حراء» مشغول عبادت است و هر موقع كسانی را دنبال او میفرستاد، او را در آن نقطه در حال تفكر و عبادت پيدا میكردند و او پيش از آنكه به مقام نبوت برسد، در باب دو موضوع بيشتر فكر میكرد؛ فكری كه برترين عبادتها بود: 1. اوراق و صفحات كتاب هستی را بررسی میكرد و در سيمای هر موجودی نور خدا، قدرت خدا و اثر علم او را مشاهده میكرد. 2. درباره وظيفه سنگينی كه میدانست به عهده او قرار خواهد گرفت و همين طور انحطاط و فسادی كه جامعه انسانی آن روز را فراگرفته بود، فكر میكرد.(21) و سرانجام وحی نيز در همان غارِ حراء بر او نازل گشت و محل عبادت او نقطه آغاز رسالتش شد. آري، عبادتها و مناجاتهای شبانه، زمينه ساز رسالت و دريافت وحی گرديد.
ب. در جبهه ها
پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله نه تنها در دورانهای عادّی و آرام، اهل مناجات و نماز شب بود، بلكه در سخت ترين لحظهها و درگيريها نيز مناجات را ترك نمیكرد. از علی بن ابی طالب عليهما السلام نقل شده است كه فرمود: «شبی كه فردای آن واقعه بَدْر رُخ داد، باران باريد و مادر زير درخت و سپرهای خود پناه گرفتيم و رسول خداصلی الله عليه وآله شب را بيتوته كرد و نماز میخواند و مردم را بر قتال دعوت میكرد و در ميان ما تنها مقداد اسب سوار بود. در آن شب به هر كسی نگاه كردم، خفته بود، مگر رسول خداصلی الله عليه وآله كه در زير درختی نماز میگزارد و گريه میكرد تا اينكه صبح شد.» ابن كثير میگويد: «شب جنگ بدر، شب جمعه و شب هفدهم ماه مبارك رمضان سال دوّم هجرت بود و رسول خداصلی الله عليه وآله آن شب را در كنار درختی نماز میگزارد و در سجده ذكر «يا حَی يا قَيُّومُ» را میگفت و تكرار میكرد.»(22)
ج. در طول شبها
اُمّ سلمه میگويد: رسول اكرم صلی الله عليه وآله در نيمه شب هميشه اين چهار دعا را میخواند و ناله میكرد: «اَللَّهُمَّ لاتَنْزَعْ صالِحَ ما اَعْطَيْتَنی ابداً، اَللَّهُمَّ لاتُشْمِتْ بیعَدُوّاً وَ لا حاسِداً اَبَداً، اَللَّهُمَّ لاتَرُدَّنی فی سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنی، اَللَّهُمَّ لاتَكِلْنی اِلی نَفْسی طَرْفَةَ عَيْنٍ اَبَداً؛(23) خدايا! آنچه از امور صالحه به من داده اي، باز پس نگير! بار خدايا! هيچ گاه دشمن مرا و آنهايی را كه نسبت به من حسد میورزند، شاد نكن! خدايا! از آن بدی كه نجاتم داده اي، دوباره به آن برم نگردان! خدايا! يك چشم به هم زدن مرا به خودم وامگذار!» گاه برخی از همسران پيامبر به آن حضرت اعتراض میكردند كه چرا اين همه ناله و شب زنده داری میكنی و حال آنكه قرآن درباره شما فرموده: «لِيَغْفِرَ لَكَ اللَّهُ ما تَقَدَّمَ مِنْ ذَنْبِكَ وَ ما تَأَخَّرَ»(24) «تا خداوند گناهان گذشته و آينده ات را [كه به تو نسبت میدادند] ببخشد.» يعنی كه عذاب و عقاب نداري. حضرت میفرمود: مگر همه عبادتها و شب زنده داريها برای نجات از عذاب است، «اَفَلا اَكُونَ عَبْداً شَكُوراً؛(25) آيا نبايد من يك بنده شكرگزار باشم؟»
د. در شعبان و رمضان
پيامبر اكرم صلی الله عليه وآله در طول سال تهجد و نماز شب داشت، ولی در ماه شعبان و ماه مبارك رمضان عبادتش اوج میگرفت. در دعای ماه مبارك شعبان میخوانيم: «شَعْبانُ الَّذی حَفَفْتَهُ مِنْكَ بِالرَّحْمَةِ وَ الرِّضْوانِ الَّذی كانَ رَسُولُ اللَّهِ صلی الله عليه وآله يَدْأَبُ فی صِيامِهِ وَ قِيامِهِ فی لَياليهِ وَ اَيَّامِهِ؛(26) شعبانی كه آن را با رحمت و رضوان خود پوشانده اي؛ شعبانی كه شيوه رسول خداصلی الله عليه وآله در آن اين بود كه شب و روز آن را به قيام [به نماز] و روزه سپری میكرد.» امّا در ماه مبارك رمضان، مخصوصاً در شبهای قدر، علی الخصوص در دهه سوم ماه مبارك رمضان كاملاً بستر خواب را جمع میكرد و به عبادت میپرداخت. حضرت علی عليه السلام در اين باره فرموده است: «اَنَّ رَسُولَ اللَّهِ كانَ يَطْوی فِراشَهُ وَ يَشُدُّ مِئزَرَهُ فِی الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ شَهْرِ رَمَضانَ وَ كانَ يُوقِظُ اَهْلَهُ لَيْلَةَ ثَلاثٍ وَ عِشْرينَ وَ كانَ يَرُشُّ وُجُوهَ النِّيامِ بِالْماءِ فی تِلْكَ اللَّيْلَةِ؛(27) رسول خداصلی الله عليه وآله [اين چنين] بود كه رخت خواب خويش را جمع میكرد و كمربندش را در دهه آخر از ماه رمضان محكم میبست و هميشه اين گونه بود كه اهل و عيالش را در شب بيست و سوم بيدار نگه میداشت و بر روی خواب رفتگان در آن شب آب میپاشيد [تا از درك شب قدر و درك شب زنده داری محروم نشوند] .» حتی در شبهای بارندگی در حالی كه مسجد مدينه سقف نداشت، عبادت ديگران را با رفتار خويش وامی داشت كه در همان گل و باران بيدار باشند و نماز گزارند.(28) علی عليه السلام در اين زمينه میفرمايد: «فَلَمْ يَزَلْ يَعْتَكِفُ فِی الْعَشْرِ الاَْواخِرِ مِنْ رَمَضانَ حَتّی تَوَفَّاهُ اللَّهُ؛(29) هميشه در دهه آخر ماه مبارك رمضان در حال اعتكاف بود تا آنكه از دنيا رفت.»
پاورقــــــــــــــــــــی 1) اقبال لاهوري. 2) احزاب/ 21. 3) من لايحضره الفقيه، ج 1، ص 472. 4) اقبال لاهوري. 5) مزمل/ 1 – 4. 6) مزمل/ 5 – 8. 7) ر.ك: تفسير نمونه، ناصر مكارم شيرازي، ج 25، ص 177. 8) اسراء/ 79. 9) تفسير نمونه، ج 12، ص 231. 10) دهر/ 26. 11) سجده/ 16-17. 12) ذاريات/ 15 و 17 و 18. 13) زمر/ 9. 14) وسائل الشيعة، حرّ عاملي، دار احياء التراث العربي، ج 5، ص 268. 15) بحار الانوار، علامه مجلسي، دار احياء التراث، ج 84، ص 142، ح 14 و ص 144، ح 17. 16) همان، ص 138، ح 6. 17) همان، ص 139، ح 7. 18) كنز العمّال، متقی هندي، ح 21428. 19) همان، ج 84، ص 161، ح 52. 20) همان، ج 87، ص 142، ح 13. 21) ر. ك: فروغ ابديت، جعفر سبحاني، نشر عمّار، صص 178-179. 22) البداية والنهاية، ابن كثير، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج 3، ص 326. 23) تفسير سوره نجم، دستغيب شيرازي، ص 100. 24) فتح/ 2. 25) كحل البصر، ص 78. 26) وسائل الشيعه، ج 10، ص 492. 27) بحار الانوار، ج 95، ص 145. 28) ر. ك: همان، ص 10. 29) همان، ج 94، ص 7، ح 8.
بدون دیدگاه